— Мама жыла ў Вязычыне, а тата ў Бозаку, —
пачынае свой нялёгкі сповед Надзея Антонаўна Казанец. — Спярша матулю сватаў
хлопец аж з Арэхаўкі, але не даспадобы прыйшоўся нявесце, дык потым прыйшлося
ісці за ўдаўца, на пяцёра чужых дзяцей. Нарадзілася двое агульных, мы з братам,
якімі бацька не доўга цешыўся. У 33-м годзе пасля мыцця ў лазні застудзіўся,
захварэў і ў хуткім часе памёр. Мы зусім малыя шчэ былі, мне — 5 гадоў, брату —
7. Маці гадавала ўсіх адна — і сваіх, і чужых. Працавала ў калгасе цялятніцай,
даяркай…

Надзея паспела скончыць толькі 4 класы мясцовай
школы. Вайна перарвала вучобу. Першыя дні фашысцкага нашэсця запалі ў памяць
асобнымі, найбольш яркімі эпізодамі. Немцы набліжаліся да вёскі. У спешцы
эвакуіравалі дзяцей са Свіслацкага дзетдома ў Лапічы, але, на жаль, уратаваць
іх не ўдалося… Маладая маці Вольга Крысковіч, уцякаючы ад акупантаў, згубіла
двухмесячнае дзіця, якога шукалі некалькімі групамі. Знайшлі толькі праз суткі.
Уратавалі, але пражыло яно ўсяго 3 гадкі: скасіла хвароба… Пад печчу хавалі
раненага салдата…

Паступова ў навакольных лясах сталі
арганізоўвацца партызанскія атрады. Многія сваякі Надзеі таксама пайшлі ў іх. У
камандзіра брыгады Самсоніка быў сувязны Налівайка з Вязычына. Для пераканання
новай улады ў сваёй “адданасці”, уладкаваўся ў Свіслацкую паліцыю
да-глядчыкам коней. А данясенні камбрыгу перадаваў праз мясцовую моладзь.
Надзеі з братам не раз даводзілася хадзіць “наведаць цётку” ў
Вязычын. Ідучы назад, жартуючы і валтузячы адно аднаго, праходзілі міма
паліцэйскіх, якія і здагадацца не маглі, што пад анучамі, закручанымі на нагах
“свавольнікаў”, схованы важныя для партызан звесткі, лістоўкі.

Многа трагічных эпізодаў узгадвае былая
ўдзельніца вайны. Здараліся і здрады. Не ўсе маглі пад дулам аўтамата выстаяць
і вытрымаць. Двух хлопцаў-падрыўнікоў выдала жыхарка Баранцаў Аксіння Бурак, іх
пасля здзекаў і катаванняў забілі. Дваіх самых заўзятых прадстаўнікоў
“новага рэжыму” Дразда і Шпака, пра якіх па навакольных вёсках
складаліся вершы, характарызуючыя іх халуй-скую сутнасць, фашысты таксама не
пашкадавалі, зніш-чылі іх разам з семьямі.

Пра розныя баявыя дзеянні народных змагароў
успамінае Надзея Антонаўна. Дыверсіі на чыгунцы, разведка, знішчэнне асобных
фашыстаў і іх памагатых, арганізацыя ўкрыццяў і пабегаў…

Але самае страшнае мясцовых жыхароў чакала
наперадзе. У 1944 годзе наляцелі карнікі, сагналі ўсіх жыхароў вёскі ў аўчарню
на калгасным двары. Па лесе суцэльнай сцяной з аўтаматамі наперавес ішлі яны,
ад такога “прачосвання” цяжка было ўкрыцца, і многія мясцовыя жыхары,
якія хаваліся па лясах, трапілі падчас аблавы ў палон.     

— Стаялі такія жудасныя крыкі, — успамінае
жанчына, выціраючы слёзы, — што цяжка трымаць і цяпер. Адна маладзіца толькі
паспела нарадзіць дзіця, праз некалькі хвілін яе выгналі з хаты з
нованароджаным у руках, а старэйшая дачушка цягне ручкі да матулі, крычыць:
“Ой, мамачка, я так баюся!”. Нікога не шкадавалі. З Лазовага,
Пагарэлага — адусюль гналі людзей. Мне пашанцавала збегчы агародамі. Брат з
сябрам таксама ўцяклі. Назбіралася нас некалькі чалавек, уцалелых. Дзядзька вёў
кабылу. Раптам тая натапырыла вушы, стала нервова фыркаць. Усе насцярожыліся.
Глядзім: у рацэ ляжаць мёртвыя Міхальчыха з Кулінкай — вясковыя жыхаркі. Сястра
была цяжарная, а давялося перабірацца праз раку па ледзяной вадзе. Наперадзе
чакала дарога, якую трэба было перасекчы па роўным полі, бо вакол ворагі з
кулямётамі…

І Надзея Антонаўна доўга расказвае пра тую
страшную ноч, у дэталях узнаўляючы храналогію падзей, якія навечна
адлюстраваліся ў памяці. Аб гэтым сведчыць дакладнасць, з якой яна памятае ўсе
дэталі, удзельнікаў, лясныя сцяжынкі, якія ратавалі.

— Тым часам фашысты “рассарціравалі”
сваіх ахвяр: дарослых зачынілі ў адну з хат, а дзяцей у варыўню, і запалілі
абедзве пабудовы, — працягвае свой цяжкі сповед наша гераіня. — Столькі людзей
пагінула. А ўсе ж родныя, знаёмыя… Там загінула і мая матуля. Як адчынілі
дзверы — поўная хата людзей. Ляжаць роўным пластом, вышэй печы, — зноў слёзы не
даюць казаць. — А потым ужо мы пахавалі ўсіх у агульную магілу, абкапалі
пяском. А самі — назад у лес…

Прыйшлося сербануць гора ўраз пасталеўшай дзяўчыне.
Пажыла ў радні ў Вязычыне, а потым вярнулася ў сваю вёску. Жыла разам з
сястрой, якая праз пару месяцаў нарадзіла сына — будучага палкоўніка. Пасля
вайны Надзя выйшла замуж. Было рознае, але пражылі разам 63 гады, дом уласны
пабудавалі, вырасцілі чацвярых дзяцей. З цягам часу да гэтага багажа дадаліся 7
унукаў і 5 праўнукаў.

Гады праляцелі, але і цяпер Надзея Антонаўна такая
ж рухавая, эмацыянальная, жыццярадасная. Капаецца ў градах, шые на машынцы
тое-сёе з неабходнага ў жаночым ужытку, чытае кнігі. Лечыцца не імпартнымі
лекамі з аптэкі, а траўкамі, якія збірае “па навуцы”, вывучыўшы
публікацыі журнала “Народны доктар”. Асвойвае “Біблію”.
Паказвае зборнікі вершаў Івана Грудзінскага з дароўным надпісам аўтара,
некалькі твораў якога пры-свечаны ёй.

…А вайна жыве не толькі ў памяці і сэрцы —
матэрыялізавана ў магілцы далёкага сібірскага салдата Віктара Марозава. Яе
жанчына да-глядае на працягу многіх гадоў. Аб тым часе нагадвае і кожная сцяжынка,
якую бабуля бачыць колішняй — зрытай асколкамі снарадаў, залітай крывёю нашых
змагароў…

Іна Заскевіч.