Ведаць. Памятаць. Ганарыцца

На тэрыторыі знаходзіцца 14 вёсак. Па дадзеных кнігі “Памяць”, на франтах Вялікай Айчыннай аддалі жыццё за радзіму 319 воінаў-землякоў. У іх гонар у вёсках Радуцічы і Каўгары стаяць помнікі. Не забылі тут аб 23 партызанах — ім таксама ўзведзены абеліскі. Прыняла дараганаўская зямля і ваеннаслужачых, якія загінулі тут у сорак першым і сорак чацвёртым гадах. Яшчэ 10 чалавек сталі ахвярамі фашысцкіх  канцлагераў. Глыбокім смуткам праз усё пасляваеннае жыццё праходзяць тыя жахлівыя ваенныя дні, калі былі па-зверску знішчаны ні ў чым непавінныя мірныя жыхары. У тым ліку дзеці, жанчыны і старыя. У агульным спісе каля 800 ахвяр…

Мястэчка Дараганава

Да пачатку акупацыі эвакуіравацца на ўсход паспела толькі палавіна яўрэяў. 5 верасня 1941 года са Старых Дарог прыбыў атрад жандармаў, якія арыштавалі каля 20 мужчын, а пасля расстралялі іх, закапаўшы ў яме каля санаторыя. Па ўспамінах відавочцаў, варожыя кулі абарвалі жыццё і двух яго выхаванцаў Вані Кіслага і Грышы Міхадзюка.

Была створана ўправа і паліцэйскі гарнізон.

Восенню немцы сагналі ўсіх яўрэяў у створанае гета на вуліцы Пясчанай. Збегчы адтуль было немагчыма. У канцы мая сорак другога сюды прыбыў атрад СС з Бабруйска. Фашысты акружылі вёску, сабралі ўсіх яўрэяў, пастроілі ў калону і адвялі да пякарні на ўскрайку вёскі, дзе была жывёлабойня. Ахвяр групамі па 5 чалавек гналі да вялікай выкапанай ямы. Там карнікі прымушалі людзей распранацца і расстрэльвалі.

Відавочца тых падзей Тамара Пятроўна Сарока ўспамінае: “Той дзень нельга забыць. Сярод расстраляных ворагам людзей былі сяброўкі з маленькімі брацікамі і сястрычкамі, а таксама іх бацькі. У месцы, дзе закапалі расстраляных, некалькі дзён яшчэ варушылася акрываўленая зямля”.

Пасля вайны на месцы расстрэлу яўрэяў паставілі помнікі каля санаторыя і пякарні.

Трэцяя брацкая магіла знаходзіцца каля сучаснай музычнай школы. Гэта — расстрэльная яма нямецкай камендатуры, якая размяшчалася каля мясцовай школы. У 70-я гады мінулага стагоддзя, калі мянялі абеліск, прозвішчы людзей з надмагільнай пліты не захавалі. Пошукавым атрадам “Узлёт”, створаным на базе музейнага гуртка “Дараганазнаўства”, зараз устаноўлены 13 прозвішчаў: 9, што былі вядомы раней, і 4 новыя.

У 1976 годзе паставілі новы пастамент і на яўрэйскім пахаванні каля пякарні. На ім значылася 73 прозвішчы. Пазней удалося ўстанавіць 113 прозвішчаў (гл. кнігу “Памяць. Асіповіцкі раён. Мн. 2002”). 26 чэрвеня 2009 года з’явіўся манумент з чорнага мармуру. На ім выбіты імёны ўжо 162 мірных жыхароў. Каб адшукаць прозвішчы пахаваных тут грамадзян, спатрэбіўся не адзін год. Звесткі збіралі Зінаіда Верашчака, Ларыса Стоцкая, Віктар Хурсік, Уладзімір Кісялёў і іншыя мясцовыя краязнаўцы. Значную дапамогу аказаў былы выхаванец дзіцячага дома ў Крынках, якому лёс наканаваў застацца ў жывых, Уладзімір Свярдлоў. Дарэчы, спрычыніліся да важнай справы і Рэгіна Эпштэйн і яе сын Iгар Машанскі. Наведаўшы ў 2008 годзе брацкую магілу, дзе знайшлі апошні прытулак блізкія ім людзі, прапанавалі грашовую дапамогу на рэканструкцыю пахавання.

Летам 2010 года члены гурта разам з сельсаветам устанавілі агароджу на магіле дзетдомаўцаў, якія памерлі ў цяжкі пасляваенны час.

На дараганаўскіх могілках пахаваны афіцэр Чырвонай Арміі Андрэй Стаўроў, які быў расстраляны немцамі ў першым ваенным годзе. Школьным музеем сабраны матэрыял пра яго, нала-джана сувязь з сынам і ўнучкай, якія жывуць у Чалябінску. 4 гады таму яны наведалі магілу бацькі і дзеда.

Каўгары

У вайну тут дзейнічаў партызанскі атрад 161-й брыгады імя Катоўскага. Туды пайшоў і дырэктар спіртзавода Клім Зеньчык, а яго сябар і заводскі механік Мурга дапамагаў народным мсціўцам прадуктамі. Хутка фашысты арыштавалі яго, зверскі мучылі, а пасля загадалі разбіць кувалдай помнік Леніну, што стаяў у двары прадпрыемства. Ён адмовіўся. Тады немцы зрабілі на дубе шыбеніцу і павесілі Мургу. Жыхарам забаранілі адразу ж зняць труп. Праз тры дні жанчыны вырашылі занесці каменданту хабар, і толькі пасля той дазволіў пахаваць чалавека.

Не даравалі гітлераўцы і сям’і Мургі. Жонку Сцепаніду Iванаўну і сына Жэню, а таксама Сямёна Кантаровіча яны забілі чаргой з аўтамата. Iх пахавалі ўсіх разам у вёсцы Халькі, на могілках. А на тым месцы, дзе забілі   сям’ю, людзі пасадзілі ружу. Дзвюх дачок Мургі — Ніну і Тамару — немцы адправілі ў Германію. Вярнуліся дамоў яны ў 1945 годзе.

На месцы знойдзенай магілы П.Б.Мургі летам 2010 года пошукавым атрадам “Узлёт” пад кіраўніцтвам кіраўніка музея Жанны Каралені і рабочымі школы ўстаноўлены агароджа і крыж. Магіла даглядаецца вучнямі.

 У вёсцы знаходзяцца 2 брацкія магілы. У адной пахаваны 15 савецкіх воінаў, у другой — на могілках — 3. На жаль, іх прозвішчы застаюцца невядомыя.

Мязовічы

Мязовіцкая зямля стала месцам спачыну 19 воінаў і партызанаў, а таксама доўгі час невядомага лётчыка-чырвонаармейца. Дзякуючы пошукавай рабоце атрада “Узлёт” нядаўна яго імя было ўстаноўлена, але патрабуецца дакументальнае пацвярджэнне. Яшчэ 8 чалавек пахаваны ў брацкай магіле каля шашы Асіповічы-Шышчыцы. На абеліску — іх прозвішчы. У паўднёвай частцы гэтай жа дарогі — яшчэ адзін помнік 6 воінам і партызанам, 4 з іх невядомыя.

Вёска Крынка

Непадалёк ад вёскі, у былым маёнтку памешчыкаў Дараганаў, перад вайной існаваў дзіцячы санаторый з назвай “Крынкі”. Больш за 70 гадоў з думкамі пра яго жыве былы выхаванец “Крынак” Уладзімір Свярдлоў. Дзякуючы яму тут у 2006 годзе з’явіўся, як ён сам яго назваў, “Дзіцячы камень”. Пастаўлены на месцы, у якім вясной 1942 года расстралялі яўрэйскіх дзяцей — выхаванцаў санаторыя. Гэтай ідэяй былы каваль (дарэчы, выкаваў залатыя крыжы многіх храмаў краіны) жыў многа гадоў. Збіраў грошы, адкладваючы з пенсіі. Яму дапамагалі раённая і мясцовая ўлады, яўрэйскія грамадскія арганізацыі, у тым ліку члены сямей Клетэр і Гейслер з Амерыкі. Але вырашыў, што помнік сваім сябрам — дзецям, якія так і не сталі дарослымі, павінен паставіць сам. I зрабіў тое, што лічыў за абавязак.

…Дзесяцігадоваму Валодзю, якога з Рагачова  17 чэрвеня сорак першага года прывёз сюды бацька, тады ўдалося выратавацца — змог пераадолець страх і ўцёк, калі іх вялі на расстрэл. Некаторы час блукаў па незнаёмым лесе, а пасля знямогся і заснуў. Знайшла яго жыхарка вёскі Макарычы Аляксандра Звоннік. Рызыкуючы жыццём, забрала да сябе. Тут хлопец пражыў два гады, затым, пасля вызвалення, вярнуўся ў Рагачоў, каб знайсці родных. Звярнуўся да мясцовых міліцыянераў і даведаўся, што яго шукае бацька, які жыў у Беразіно…

— Уладзімір Сямёнавіч дзесяцігоддзямі прыязджаў сюды, на магілу, у якой мог аказацца і сам, каб ускласці кветкі, аградку пафарбаваць, — успамінае былы дырэктар Дараганаўскага музея Сямён Бародзіч. — I ніколі нікуды не звяртаўся, ні аб чым не расказваў…

Санаторый “Крынкі” стаў накшталт канцлагера. Сюды звозілі дзяцей з Карытнянскага, Лапіцкага і Асіповіцкага дзіцячых дамоў. Сцвярджаюць, што тут знаходзілася каля   500 чалавек. Пазней, у студзені сорак трэцяга, дзяцей з санаторыя перавялі ў Асіповічы, а ў пустым будынку немцы збіраліся арганізаваць фарпост. Даведаўшыся пра гэта, партызаны спалілі яго.

На месцы былога санаторыя — мемарыяльная пліта.

Некаторыя жыхары Крынкі жывыя і цяпер, і добра памятаюць той дзень, калі іх прыгналі сюды засыпаць зямлёй яму з расстралянымі дзецьмі.

На мясцовых могілках спяць мірным сном 9 ваеннаслужачых. Хто яны, адкуль родам? Нядаўна рабятам з пошукавага атрада “Узлёт” стала вядома два прозвішчы, засталося толькі ўзгадніць іх з архіўнымі дакументамі.

 Тут жа пахавана і двое партызан, якія загінулі ў сорак чацвёртым годзе, а таксама кавалерыст-чырвонаармеец Д.Т.Кірдун.

Лука

Як і некаторыя іншыя вёскі сельсавета, была амаль цалкам знішчана. Вось як апісаў жудасную падзею яе былы жыхар Мікалай Майсейка:

— Раніцай 31 снежня 1943 года Лука, з боку Слопішч, Фаліч і Каменкі, была акружана карнікамі. I нікому б не выйсці з вёскі, калі б не адно выпадковае супадзенне. 15-гадовы Валодзя Канановіч на світанку накіраваўся на рачулку Руч праверыць рыбалоўныя прылады, якія ўстанавіў. I тут ён убачыў паліцаяў. Пачаў уцякаць. Тады па ім адкрылі стральбу. Выстралы пачулі ў вёсцы, і, хто мог, уцёк у лес. Многія ж засталіся ў сваіх хатах. Iх затым сагналі да школы і выставілі варту, каб не збеглі. I вось з хвіліны на хвіліну павінна была распачацца жудасная расправа. Але раптам прыбыў камендант Дараганаўскага гарнізона і адмяніў смяротную кару.

Замест 84 двароў засталіся толькі папялішчы з пячнымі комінамі і парканы вакол агародаў. А яшчэ — сем хат і школа. Яны і прынялі вяскоўцаў, якім ісці не было куды.

…На Лукаўскіх могілках пахаваны байцы-чырвонаармейцы, у тым ліку радавы В.А.Пракопчык, партызаны П.Т. Купцоў і А.В.Русаковіч.

Помнікі чырвонаармейцам ёсць у Птушычах, Радуцічах.

Паміж Радуцічамі і Градой ва ўрочышчы Мачынск стаіць помнік лейтэнанту Г.А.Манчанку, яго жонцы і сыну. Iх расстралялі ў сорак першым…

Аб трагедыі ў вёсках Бортнае і Мяжное

У архіве школьнага музея захоўваюцца ўспаміны Вольгі Міхайлаўны Гарадзецкай:

— Адбылося гэта 20 студзеня 1943 года. Той дзень выдаўся золкім. Заканчваліся калядныя святкі. Мама прыхварэла і папрасіла мяне схадзіць да цёткі і прывесці яе да нас. Не паспела адысці недалёка ад вёскі, як убачыла немцаў, якія рухаліся ў бок Бортнага. Хутка яны павыскоквалі з машын, акружылі мясцовасць і пачалі выганяць людзей з хат. Ледзь перастаўляючы хворыя ногі, ішла мама, яе падтрымлівалі дзве сястрычкі, а маленькі брацік бег наперадзе. Тут жа вялі суседку Гэлю і яе дзяцей. Сагналі ў дом Антона Катарскага. Жанчыны плакалі, прасілі, каб адпусцілі дзяцей. Але дарэмна. Загад аддадзены. Усіх зачынілі ў доме, дзверы забілі дошкамі, аблілі будынак бензінам і запалілі… Не дай, Госпадзі, нікому такое бачыць… Калі немцы паехалі, пайшла на пажарышча. Навокал стаяў страшэнны смурод. Думалася: можа, хоць хто-небудзь адгукнецца. Дарма спадзявалася. Ніхто не падаў голас…

Пазней стала вядома, што ўцяклі праз акно Міхаіл Катарскі з сябрам Альфрэдам Вольскім. Схаваўшыся, бачылі, што адбываецца на месцы трагедыі.

Адсюль фашысты паехалі ў Мяжное, што стаяла ўсяго ў кіламетры ад Бортнага. Там учынілі такую ж расправу…

Бортнае пасля вайны так і не аднавілася. Мяжному пашанцавала больш. Там потым чуліся дзіцячыя галасы і дзявочыя песні, на лузе пасліся каровы, а пеўні спевамі будзілі раніцай сяльчан. Але яно таксама перастала існаваць у 90-х гадах: жыхары перасяліліся бліжэй да цывілізацыі. Аднымі з апошніх пакінулі родную вёску Казімір і Фэліна Млынарскія…

На месцы знішчэння людзей стаяць абеліскі. У брацкай магіле Бортнага — 70 жыхароў, Мяжнога — 86.

У гэты ж дзень немцы спалілі вёскі Осы, Калёсы, Старонку, Паршчаху, Белую.

Захавальнік гістарычнай памяці

У 1983 годзе ў Дараганаўскай СШ створаны музей, які праводзіць вялікую патрыятычную работу. У ім сабраны звесткі аб дзейнасці партызанскай брыгады № 161 імя Катоўскага, што пэўны час дыслацыравалася ў гэтых краях. Экспануюцца альбомы з фотаздымкамі і біяграфічнымі данымі, трохвугольнікі з фронту, перыядычныя выданні ваеннага часу, лістоўкі. Ёсць спісы загінуўшых на фронце, у партызанах, знішчаных фашыстамі мірных жыхароў.

Шмат матэрыялаў прысвечана ахвярам фашысцкага генацыду. У архівах музея захоўваюцца ўспаміны М.В.Жарава, У.С.Свярдлова — былых вязняў Крынкаўскага лагера зняволення; копіі допытаў паліцэйскіх. За апошні час фонды папоўніліся ўспамінамі 12 сведкаў падзей Вялікай Айчыннай. У экспазіцыі — творчыя, пошукавыя і навукова-даследчыя работы вучняў. Дзякуючы пошукам музейнага гуртка першага ліпеня 2012 года з Кулевіцкіх могілак перазахаваны ў брацкую магілу, што каля школы, 8 чырвонаармейцаў і 3 партызаны, а таксама астанкі чырвонаармейца з урочышча Шпалы, што за вёскай Востраў.

Пошукавая работа працягваецца…

Падрыхтавала Ніна ВIКТОРЧЫК.